E bost swyddogol at Arwel Gruffydd a Bwrdd y Theatr Genedlaethol wedi'i anfon heddiw

Annwyl Gwerfyl ac Arwel, a gweddill aelodau o Fwrdd y Theatr Genedlaethol,

Yn sgil y diffyg ymateb ar Twitter (cyfrwng, gyda llaw sydd yn dod yn llawer mwy pwysig, yn sgil y byd sydd ohoni) trist yw gorfod cysylltu â chi drwy ebost, yn ogystal. Yn gyntaf, gai ofyn, o'r galon, pam na chefais y cwrteisi o ateb, i'm ceisiadau, am gefnogaeth i leisio barn caredigion y theatr yn y Gogledd? Fel Corff Cenedlaethol, sy'n derbyn arian cyhoeddus, yda chi'n meddwl mai drwy anwybyddu, ydi'r dull gorau i ddelio gyda chynrychiolydd byd y theatr, yn ein Papur Cenedlaethol?  Os nad ydych yn cytuno â fy marn, yna pam ddim datgan neu gydnabod hynny, yn hytrach na'r distawrwydd euog, anffodus yma?

Dwi wedi cael fy siomi yn fawr, yn fwy felly o gofio cysylltiad Arwel â Theatr Gwynedd - un a fu mor flaenllaw yn coffau'r annwyl Graham Laker, a'i gyfraniad eithriadol i Gwmni Theatr Gwynedd gynt. Pam nad ydych fel corff cyhoeddus yn sefyll ysgwydd wrth ysgwydd a gweddill caredigion byd y theatr yn y Gogledd, i ddatgan ein gwrthwynebiad chwyrn i fait accompli anffodus Pontio Bangor, i anwybyddu llais y bobl, a pharhau gyda'u hymgyrch - a'u cynnig gosodedig, i 'anrhydeddu seren ryngwladol' dros ŵr cyffredin, roddodd ei fywyd i wireddu ei freuddwyd o theatr safonol ym Mangor?. Onid ydi egwyddor a pharch yn disgleirio'n llawer mwy na unrhyw seren ryngwladol?

Mae gan Bryn Terfel eisoes ŵyl ac ysgoloriaeth ddigonol, i arddel ei enw; mae ganddo lais a llwyfan drwy'r byd i barhau i berfformio, ac ennill ei glod fel Cymro. Mae ganddo weddill ei oes i ymddangos ar lwyfan theatr Pontio, yn wythnosol, os dymunir. Ond i Wilbert, neu Graham Laker gynt, tydi'r cyfleoedd hynny ddim yn bod mwyach. Sarhad fyddai galw ystafell ymarfer neu gornel o'r ganolfan aruchel ar ôl un o'r ddau, yn hytrach na'r prif ofod perfformio.

Casglwyd deiseb o enwau amlwg o fyd y ddrama, drwy law Gaynor Morgan Rees, ymysg eraill - a gafodd ei anwybyddu yn llwyr gan y Brifysgol. Gwarthus iawn, yn wir, ac mae'r drwg eisoes wedi'i wneud, gyda sawl un yn galw am anwybyddu'r Ganolfan ym Mangor, am eu hagwedd wrth Gymreig aruchel, yn hytrach na gwasanaethu'r gynulleidfa y mae hi yno i'w chynrychioli.

Os nad ydi'r Theatr Genedlaethol yn ddigon dewr i wrthwynebu'r penderfyniad, a sefyll yn gadarn yn ei erbyn  - gan hyd yn oed fygwth tynnu'n ôl o unrhyw gyd-gynhyrchu yn y dyfodol, yna fe fydd Chwalfa o embaras ar sawl lefel. 

Paham y dylem ni Gymry fod mor daeog ag ildio i'r fait accompli gwarthus yma, gan y Brifysgol a Pontio?. Fe ddylem barhau i wrthwynebu, yn fwy cyhoeddus os rhywbeth, nes cael y maen i'r wal.  Roedd hyd yn oed y ffaith bod y datganiad i'r Wasg am enw'r theatr newydd, wedi'i danio allan mor gynnar yn y dydd, bnawn Gwener ddiwethaf, yn awgrymu'n gryf fod y penderfyniad eisoes wedi'i wneud.

Magwch hyder plîs - mae dau aelod o'r Bwrdd eisoes wedi datgan yn gyhoeddus nad ydynt yn cytuno â'r penderfyniad, a dau arall, ofn datgan eu barn yn gyhoeddus. A wnewch chi ddatganiad swyddogol ynglŷn â'ch barn a'ch safbwynt, os gwelwch yn dda?

Diolch yn fawr

Paul Griffiths

Adolygydd Theatr Y Cymro

Ateb yr Athro Anwen / The Ritual Slaughter of Gorge Mastromas / Scenes from a Marriage

Y Cymro – 18/10/13

Fu hi ddim yn wythnos hawdd, a dweud y lleiaf. Wythnos o amddiffyn fy safbwynt a fy syniadau. Wythnos o ymweld â theatrau o Lundain i Gaerdydd i Gaerfaddon. O Ddulyn yr wythdegau i’r Alban yn yr ail-ganrif ar ddeg.

Ond mi gychwynnai yn Aberystwyth, wrth ddesg yr ‘Athro’ Anwen Jones PhD, MPhil, BA, TAR, FHEA yn ôl gwefan Prifysgol Aberystwyth, sy’n cyflogi’r ‘awdurdod’ yma, ar hanes y ddrama yng Nghymru. Wrth bori ar y Wê yr wythnos hon, fe ganfyddais epistol diweddara’r athro yn y ‘North American Journal of Welsh Studies, vol. 8 (2013)’, o dan y teitl aruchel ‘THE DYNAMICS OF DEVOLUTION: AN ENQUIRY INTO THEROLE AND SIGNIFICANCE OF WALES’S POST-DEVOLUTION NATIONAL THEATRES’. 

Wrth drafod gwaddol cynnar y Theatr Genedlaethol, dyma oedd gan y doethur i’w ddweud am fy nghyfraniad i ar dudalennau’r Cymro : ‘Whilst Paul Griffiths’ routine flagellation of any Theatr Genedlaethol Cymru productions in the pages of Y Cymro, during this period, deserves to be taken with a pinch of salt, the collective criticism of directors and theatre academics, such as Ian Rowlands, Dafydd Llewelyn and Roger Owen are more difficult to dismiss.’

‘Rhydd i bawb ei farn’, oedd cysur doeth un o’m cyfeillion ffyddlonaf, ac mae hynny’n ddigon gwir, ond yr hyn sy’n drist ydi mai barn y doethuriaid megis yr athronyddol Anwen, sy’n cyrraedd y llyfrau hanes. Er imi anfon e-bost ati, yn gofyn am eglurhad, neu gyfiawnhad, pam nad oedd fy ‘fflangellu rheolaidd’ , (neu’n hytrach fy marn onest), gystal â damcaniaethau ‘athronwyr’ a ‘chyfarwyddwyr’ y theatr, mae’n amlwg ei bod hi’n llawer rhy brysur yn pori drwy lyfrau ym Mae Ceredigion, i ateb fy nghais.  Falle nad oes gennyf lyfrgell o lythrennau i’w arddel ar ôl fy enw, (ar wahân i fy BA, fel hithau!) ond mi fentrai fy mod yn treulio lawer mwy o amser yn y Theatr, na’n ‘doethinebu’ o flaen dosbarth o fyfyrwyr!.  Y llwyfan yw’n lle i, nid mewn llyfrgell!

Hoffwn hefyd roi gwybod, ar gofnod hanesyddol, nad ‘fflangellu’n rheolaidd’ oedd, ac yw fy mwriad, ond ceisio addysgu ac egluro pam na ddylem fodloni ar theatr daeog ‘neith-hi’r-tro’ yng Nghymru; pam na ddylem gael ein dallu gan ddiffyg dawn y sawl sy’n cael ei benodi, ond sefyll yn gadarn, ben ben â’r gorau’r drwy’r wlad (ac nid dim ond Aberystwyth!).

Bu ceryddu pellach ym mloneg fy mlog (fy nghofnod digidol, ar y Wê, o feddyliau a barn bersonol). Ceryddu y bu’r cylchgrawn Golwg yn ofalus iawn i’w osgoi, mewn cyfweliad diweddar, ond ceryddu y bu’n RHAID imi rannu â’r byd, oherwydd annhegwch y sefyllfa, ac i amddiffyn ysgrifenwyr llai cegog na fi! Ai ddim i ail-adrodd fy nghwyn eto fyth, nac i enwi’r rhai sydd wedi fy siomi, ond carwn ddiolch yn gyhoeddus am yr un ymateb gonest a gefais, sydd ynddo’i hun wedi adfer fy ffydd, a fy mharch, tuag ati. Trafodaeth agored a diduedd yw’r cyfan rwy’n ei geisio, ac onestrwydd yn hytrach na thriciau dan din, cudd.

A Fait Accompli Prifysgol a Phontio Bangor sydd wedi corddi eraill, yn ogystal â mi fy hunan, a’u penderfyniad i anwybyddu llais caredigion y theatr, sef y gynulleidfa y mae hi yno i’w chynrychioli, a bwrw mlaen i gadarnhau eu trafodaethau efo Bryn Terfel i enwi’r THEATR newydd ar ei ôl, yn hytrach na’r pensaer creadigol Wilbert Lloyd Roberts. Galw ar i’r gynulleidfa anwybyddu’r ganolfan newydd, oedd cri un cefnogwr, ond fy nghynnig i ydi i barhau i alw’r theatr yn THEATR WILBERT, ar lafar ac ar brint. Yfflon o ots be ydi’r enw swyddogol, llais y bobol sy’n cyfrif, a siawns bod egwyddor a pharch yn llawer mwy disglair nag unrhyw seren ryngwladol?!

A rŵan, at y dramâu, sef pennaf ddiben y traethu theatrig.  I’r Royal Court yr es Nos Lun, i ddal y cynhyrchiad cyntaf  i Vicky Featherston, cyn arweinydd artistig Theatr Genedlaethol yr Alban, gyfarwyddo yno, yn ei swydd newydd fel arweinydd artistig y cwmni. Drama mor dywyll felys â’r triog gorau posib yw The Ritual Slaughter of Gorge Mastromas sy’n llawn gwirioneddau mawr am y dirgel frawdoliaeth ffyddlon, sy’n rheoli’r byd sydd ohoni. ‘Cân di gân fach fwyn i’th nain’, ac fe ganith dy nain, a’th ‘frawd’ a’th ‘fodryb’ ddeuawd, neu driawd gwarchodol i’th gynnal.

Tad maeth y sioe boblogaidd ‘Matilda’ – Dennis Kelly, yw awdur y gwaith, a’r un sy’n gyfrifol am greu’r drychiolaeth dichellgar, ‘Damian-llyd’ y prif gymeriad ‘Gorg’ (Tom Brooke).  Fel gyda chynyrchiadau Featherston o waith un o fy arwyr theatrig, Anthony Neilson, mae yma eto dorri tir newydd (anghysurus ac anghywir) yn ôl rhai, sef cyfyngu’r actorion i res o gadeiriau caled am bron i hanner awr, wrth draethu ôl stori hanfodol, y prif gymeriad. Methiant i lawr, mwynhad pur imi.

Methiant poenus o amlwg, a sioc o siom ydi cynhyrchiad diweddara’r dewin drama Trevor Nunn, fu’n gyfrifol yn ei dro am rai o gynhyrchiad enwocaf y West End, fel Les Miserables a Cats. Addasiad o ffilm Ingmar Burgman yw ‘Scenes from a Marriage’, ac fel awgryma’r teitl, cyfres o olygfeydd byr, blêr, ffilmig a gafwyd, am fethiant priodas Johan (Mark Bazeley) a Marianne (Olivia Williams).

O flerwch tawelu’r gerddoriaeth ar fenthyg, undonog ar ddiwedd pob golygfa, i’r symud celfi cyson yn y duwch, fe welais lawer mwy o lyfnder a dawn ddramatig ar lwyfannau gwyliau dramâu cefn gwlad Cymru, nag y medrwn ei stumogi yn rhan gyntaf y cynhyrchiad yma yn Theatr St James, Victoria.

Gewch chi ragor o hanes gweddill fy wythnos, yr wythnos nesaf. Rhydd hynny gyfle ichi bwrcasu môr o halen, a chyfle i minnau ymlacio, wedi wythnos anheg, ac emosiynol tu hwnt. 

Ymateb i ymateb Branwen Cennard...

Yn sgil derbyn e-bost caredig iawn gan Branwen Cennard, dyma fy ymateb i'r cais ‘i gywiro’r camargraffiadau’.

Ymddiheuriadau calonogol yn gyntaf, os bu imi gamddeall trefn pethau. Allwn innau ond ymateb i’r hyn roeddwn yn ei weld mewn print, ac yn cael ei gyflwyno imi dros y ffôn, gan newyddiadurwr o Golwg. Tydwi ddim ond megis dechrau tanysgrifio i Golwg, (ein hunig gofnod celfyddydol wythnosol, ar wahân i’r Cymro) ac felly wedi dysgu’n ngwers, ynglŷn â chywirdeb eu hadroddiadau, sy’n amlwg wedi achosi’r camarwain, yn yr achos yma.

Diolch hefyd am gadarnhau nad yw’r ffilm wedi’i chomisiynu. Gresyn na fyddai Golwg wedi datgan hynny yn glir, yn yr erthygl am y ffilm. Deallais gan Non Tudur, Golygydd y Celfyddydau, ei bod hi wedi gofyn sawl gwaith am gadarnhad o’r comisiwn, ond wedi methu cael ateb. Diolch hefyd am eglurhad manwl o linell amser dy gysylltiad â’r ffilm, ffaith arall sydd ddim yn amlwg o’r ohebiaeth yn Golwg, nag unman arall.

Bechod nad oes gen ti gof o’n sgwrs yn y BAFTA, roedd hi’n sgwrs ddiddorol ar sawl ystyr, a bechod na allwn innau anghofio’r ensyniad anffodus mai ‘casineb’ tuag at Cefin Roberts, oedd wrth wraidd fy nadleuon teg, ynghylch arweinydd teilwng i’n Theatr Genedlaethol. 

Rwy’n gwerthfawrogi dy onestrwydd ynglŷn â dy rôl ar y Bwrdd, ac yn diolch iti am gynnig datgan dy ddiddordeb, ‘a gadael y drafodaeth’ pan, ac os gaiff, y syniad ei drafod. 

Hoffwn innau hefyd iti wybod sut y daeth y camddealltwriaeth i fod. Yn e-bost Alan Llwyd, a’r sôn cyntaf am y ‘ffilm’, dy enw di gafodd ei grybwyll gyntaf, cyn Dyfrig Davies, ac enw Rhys Powys fel cyfarwyddwr – un mi wn sydd wedi cydweithio llawer â thi. Fel yr wyt ti’n nodi, ac fel rwy’n hynod o falch bod S4C wedi awgrymu, doeddwn i ddim yn ymwybodol bod gan Dyfrig unrhyw brofiad ym maes cynhyrchu dramâu, ac yn sgil y sylw wythnosol bron yn Golwg, i ffilmiau sydd YN gysyllteitig â dy enw di – ‘Reit Tu ôl i Ti’ (Medi 12 a Medi 26) efallai y caf faddeuant am gael fy nghamarwain. 

Yn Golwg, rhifyn Medi 19, 2013, o dan y pennawd ‘Ffilm am y Bloomsbury Cymraeg – Kate, Morris a Prosser’, dyma sy’n cael ei ddyfynnu gan Alan Llwyd – “Yr hyn yr oedd S4C yn ei weld oedd y triongl yma – ménage a trois i bob pwrpas” gyda’r erthygl yn ychwanegu ‘…,meddai Alan Llwyd sy’n cyd-weithio ar fraslun o’r sgript gyda’r cynhyrchydd Branwen Cennard i gwmni Tinopolis’. Eto, DIM sôn am Dyfrig,na’r ffaith mai ef a aeth at S4C, ac Alan, gyda’r syniad.  Fel un sy’n gyfarwydd â gwaith Alan ers blynyddoedd, roeddwn i wedi synnu (a bod yn gwbl onest) nad oedd o wedi ystyried sgriptio’r stori ynghynt.

A minnau wedi bod yn gweithio ar y ddrama lwyfan ers 2007, wedi gwario ffortiwn ar gostau ymchwil, blynyddoedd o ddarllen, ac wedi dewis cadw’r ddrama  o lygad y cyhoedd o barch i deulu Prosser Rhys, doedd gen i ddim bwriad yn y byd i sôn am y ddrama, nes bod comisiwn drama lawn, yn bodoli, a gwell syniad am y cynnwys wedi’i gadarnhau a’i drafod gyda’r teulu. Yn y cyd-destun hwn, efallai mai ffôl o beth oedd i Alan grybwyll y ffilm, yng Ngŵyl Golwg eleni, ble y codwyd y stori wreiddiol ar drydar Golwg, Medi 8fed ac wedyn ei odro ymhellach yn y rhifyn dilynol ar y 19eg. Efallai mai teg o beth hefyd, fyddai i Alan, (neu Dylan Iorwerth efallai, oedd hefyd yn gwybod am y ddrama, yn sgil ein sgwrs yn y BBC ym Mangor) fod wedi crybwyll fy nrama innau, yng Ngŵyl Golwg – byddai hynny wedi arbed imi gael fy nghamarwain fod ‘S4C’ yn ceisio cael y blaen, a boddi fy syniad gyda’r holl heip.

Gyda llaw, er mwyn egluro’r sefyllfa yn llawn, mi anfonais sawl neges trydar gyhoeddus, at gyfrif ‘Celf Golwg’, wedi i’r sôn cyntaf, yn datgan bod gen innau ddrama lwyfan ar y gweill gyda’r Theatr Genedlaethol, am Morris a Prosser. Er i’r cyfrif gydnabod hynny yn gyhoeddus, DEWIS PEIDIO sôn am y ddrama lwyfan a wnaethpwyd yn yr erthygl, er imi gael ar ddeall wedi hynny, bod Non Tudur wedi crybwyll y peth wrth Olygydd Golwg, a fynnodd bod y stori yn mynd i’w Wasg, heb sôn amdani, oherwydd, ‘mai dim ond neges trydar oedd wedi bod’, ac nad oedd hynny yn ddigon o dystiolaeth. Bechod na chodwyd y ffôn, neu yrru e-bost, o ran tegwch, a allasai fod wedi osgoi peth o’r camddealltwriaeth yma. 

Yn y cyd-destun uchod, a’r ffaith mod i ers blynyddoedd yn gorfod ail-amddiffyn fy hun hyd syrffed am fy onestrwydd a'r nonsens am 'ddadl bersonol' ac yn sgil yr ail gyd-ddigwyddiad anffodus, y soniais amdani yn y blog, (ac wrth Golwg), ac un na chefais y cwrteisi o eglurhad hyd yma, gobeithio y caf innau faddeuant am geisio gwarchod fy syniad, a cham tragwyddol y llwyfan.

Cyfaill / Te yn y Grug & 'Its a Family Affair'

Y Cymro 11/10/13

Yn Abertridwr y bûm yn trigo dros y penwythnos, er mwyn dal ddwy ddrama yn Sherman Cymru. Theatr Bara Caws i gychwyn, ar ddiwedd eu taith hir gyda’r ddwy ddrama fer, ‘Cyfaill’ gan Francesca Rhydderch ac addasiad Manon Wyn Williams, o nofel Kate Roberts, ‘Te yn y Grug’.

Wedi’i lwyfannu’n wreiddiol yn yr Eisteddfod Genedlaethol yn Ninbych eleni, ac oherwydd cyswllt Kate Roberts a’i gŵr Morris T Williams â’r dref honno (ac yn wir â’r Eisteddfod Genedlaethol yn ogystal), dewisodd Betsan Llwyd, arweinydd artistig Bara Caws, gomisiynu’r ddwy ddrama newydd. 

Er mai ‘Cyfaill’ oedd y gyntaf i’w llwyfannu, mi ddewisai sôn am anturiaeth ‘Begw’ (Fflur Medi Owen) a ‘Mair’ (Carys Gwilym) wrth flasu ‘Te yn y Grug’ yng nghwmni un o gewri llenyddol Cymraeg, ‘Winni Ffini Hadog’ (Manon Wilkinson). Llifodd, ac yn wir fe ddawnsiodd addasiad penigamp Manon Wyn Williams, o Sir Fôn, oddi ar y dudalen a’r llwyfan, mor swynol a blasus a’r jeli coch a’r crempogau, ym mhecyn bwyd y genod ifanc ar y Mynydd Grug. Rwy’n falch iawn o lwyddiant Manon, fel cyn-enillydd Medal Ddrama’r Urdd, ac aelod hynod o weithgar o Theatr Fach Llangefni ac Ieuenctid Môn, ac yn dysteb sicr i ddawn hen ‘wlad y medra’!

Man gwan y cynhyrchiad, ac i raddau helaeth y ddrama gyntaf sef ‘Cyfaill’ am gyfeillgarwch Kate Roberts (Morfydd Hughes) a’r Iddewes ‘Lilla Wagner’ (Carys Gwilym) a’i merch ‘Daisy’ (Manon Wilkinson) oedd hualau’r set o waith Emyr Morris Jones, oedd yn debycach i hen ddresel wen Gymreig, na set theatr. Fel gyda’r cynhyrchiad olaf a welais o waith y cwmni, sef ‘Un Nos Ola Leuad’, roedd hualau’r muriau a’r lefelau pren yn caethiwo’r actorion ar sawl lefel, ac yn rhoi naws hen ffasiwn iawn i’r ddau gynhyrchiad.

Yn sgil y rhyddid creadigol di-furiau’r theatr bresennol yng Nghymru, a thu hwnt, dwi am ofyn yn garedig iawn i’r cwmni, y bu genni gymaint o barch tuag atynt ers y cychwyn, i blis ail-ystyried y fformat stêl, di-liw a chaeth yma, a mentro i lwyfannu sioe heb set, dim ond creadigrwydd technegol a chorfforol. Difyr oedd sylwi bod cydnabyddiaeth wedi’i roi i’r coreograffydd Sarah Mumford – ac er pob tegwch iddi hi, doedd yna fawr o le ar y set i greu unrhyw symudiad o bwys!

Caeth hefyd ,ac anffodus, oedd yr adrodd / dyfynnu o lythyr i lythyr neu o adroddiad papur newydd i deyrnged, (wedi’i selio bron yn gyfangwbl ar gofiant Kate gan Alan Llwyd) heb ystwytho’r llenyddiaeth a’i droi yn farddoniaeth dialog. Byddai hyn wedi hwyluso’r cyfan i lifo’n haws wrth i Kate ddod i delerau gyda marwolaeth Morris, a cheisio canfod nerth i symud ymlaen.

Yn ôl i’r Sherman y teithiais ar y Nos Sadwrn, ar ddau berwyl y tro hwn. Y cyntaf, i brofi system drafnidiaeth gyhoeddus Caerdydd a’r cyffiniau, ac i  weld, petawn i – sy’n ddi-gar, yn byw bob dydd yn Abertridwr, ger Caerffili, yn gallu gweld drama lawn liw nos, ac yna teithio adref cyn i’r bws olaf adael. Rhywbeth mae trigolion Llundain yn cymryd yn ganiataol, ond elfen holl bwysig – yn fy marn i, wrth geisio denu cynulleidfa a chefnogaeth, i theatrau Cymru.

Addasiad Simon Crowther o ddrama Alexander Ostrovsky o Rwsia, yw ‘It’s a Family Affair - we’ll settle it ourseleves’ am ymdrech tad y teulu, a’r gŵr tybiedig cefnog ‘Bolshov’ (William Thomas) wrth geisio delio gyda’i ddyledion, ac yn ystyried mynd yn fethdalwr, fel gweddill o fonedd ei wlad.  Drama addas o ran naws cyfnod o gyfyngder ariannol yr ydym yn cwffio drwyddi ar y funud, ond yn anffodus – oherwydd dryswch cyfarwyddo diog Róisín McBrinn a chynllun set, gwisgoedd a cholur bantomeimllyd Alyson Cummins, ynghyd â diffyg cynllun goleuo elfennol Andy Purves – (o ba ffenest y daeth golau’r dydd?!) – llanast dros ben llestri, yn ymylu ar fod yn amaturaidd, a gafwyd ar y llwyfan.

Diolch am ddawn actio William Thomas, Siân Reeves a’r newydd-ddyfodiad Gareth Tempest, (cofiwch ei enw) a roddodd ryw fath o safon i’r cynhyrchiad siomedig hwn.  Mae’r bai yn aros ar y dewis, y dillad a’r diffyg gweledigaeth o fedru trosi drama o Rwsia’r 1840au i Gymru gyfoes Caerdydd 2013.  Does ryfedd fod angen cyfarwyddwr artistig newydd ar Sherman Cymru!

Do, fe gyrhaeddais adref (yn gynt na’r disgwyl!) ond yn ddigalon iawn, eto.

Yr hyn NA ddadlennodd Golwg am fy nrama am Morris a Prosser

Wedi berw’r ymateb cyntaf siomedig, a’r wybodaeth bellach a ddaeth i law fod ail erthygl am ei gyhoeddi, yr wythnos nesaf, teimlaf fod hi’n amser deud fy neud, heb wamalu na gwastraffu geiriau.

Ar wahân i roi gwybod am fy nrama newydd i Radio Cymru, ‘Dan y don’, fy mhrif reswm dros gysylltu â Golwg, oedd i ddatgan fy siom, am y bythefnos o fombardio ffilm ‘newydd’ Branwen Cennard, ar draul fy syniad gwreiddiol innau.

Yr hyn sydd wedi rhoi halen ar y briw, ydi’r ffaith imi gofio sôn wrth Branwen am fy syniad, ar ôl seremoni BAFTA yng Nghaerdydd, ym 2008. Fel un a lwyfannodd ddrama fer fuddugol Branwen, o Eisteddfod yr Urdd  Caerdydd 1985, roeddwn i’n teimlo’r rheidrwydd i gyflwyno fy hun iddi, wedi’r sioe yng Nghanolfan y Mileniwm.

A minnau newydd symud i Lundain, ac wedi rhoi’r gorau i swydd lawn amser, (gan gychwyn dringo’r mynydd o ymchwil am Prosser Rhys a Morris T Williams), roedd hi hefyd yn benllanw fy ymateb negyddol gonest i  benodiad Cefin Roberts, fel arweinydd artistig y Theatr Genedlaethol.

O fynd at Branwen, cefais yr ateb (meddw efallai, ond sur serch hynny) 

‘Dwi’n gwybod yn iawn pwy wyt ti!. Ti sy’n casáu Cefin Roberts’. 

Brawddeg a’m dychrynodd, ac eto, a roddodd gyfle imi (eto fyth) i gywiro’r rhagfarn blentynnaidd ac i EGLURO’r rhesymeg a’r ffeithiau, pam nad oeddwn yn cytuno gyda’r penodiad, a bod gennyf, hyd heddiw, barch mawr iddo fel cyfarwyddwr cerdd a llwyfan. Wedi’r gwenwyn gilio, cefais gyfle i sôn am yr hyn oedd ar y gweill gennyf ar y funud, a dyna sut y bu imi sôn am fy mwriad o gyfansoddi drama am gyfeillgarwch y ddau, yn sgil gweld drama Christopher Hampton, yn 2007.

Mi wn nad y fi yw’r cyntaf, na’r olaf, i astudio hanes y ddau ŵr hoffus yma, ac mae sôn ers blynyddoedd am eu cyfeillgarwch, a’r dadansoddi sydd wedi digwydd yn ei sgil. Y dadansoddi answyddogol ragdybiol, ryda ni’r Cymry yn or-hoff o’i ddefnyddio – y sisial mewn corneli, y pwnio penelin neu’r pwyntio’r bys a’r awgrymu, heb fyth fod yn ddigon onest i ofyn y gwir. Y tawelwch taeog fydd yn gyfrifol am ddinistrio’r Gymru sydd ohoni, ‘rhag codi ffws’ neu ‘bechu’r hwn-neu'r-llall’. Rhaid bod yn gwbl agored os am Genedl iach, ddiduedd a dewr.

Mi soniais wrth sawl un, dros y blynyddoedd a fu, am fy nrama ‘Annwyl Morris, Annwyl Prosser’; wrth gyn aelodau o Fwrdd y Theatr Genedlaethol, yn ogystal â chyfeillion agos, a dewisodd yr un ohonynt i fradychu, na dwyn fy syniad. Mi soniais wrth Arwel Gruffydd, oedd newydd ei benodi’n Arweinydd Artistig ar y Theatr Genedlaethol, tra’n gwylio’r ‘The Passion’ ym Mhort Talbot nôl yn mis Ebrill 2011 , ac yn sgil y gobaith newydd a welais yn nyfodol y cwmni, dyna pam y penderfynais ofyn am gymorth ariannol i barhau’r â’r ymchwil, er mwyn cwblhau’r ddrama.

Yn fy nghwrteisi arferol, a rhag pechu na sefyll ar unrhyw gyrn, dyma anfon e-bost at Alan Llwyd, a dyna sut y cefais wybod bod Branwen Cennard wedi gofyn iddo sgriptio ffilm am berthynas Kate, Prosser a Morris. Y fath siom. Dwn i’m os ydi’r ‘ffilm’ wedi’i chomisiynu’n swyddogol gan S4C, doedd hyd yn oed Golwg ddim yn gallu cadarnhau hynny chwaith. Siom pellach oedd y gwthio parhaus ar y ‘ffilm’ yn Golwg, a hynny er imi drydar a rhoi gwybod iddynt fod drama lwyfan hefyd, ar y gweill.

Allai mond â theimlo fod Branwen Cennard wedi ceisio boddi fy nrama lwyfan, ym mrafado’r ffilm arfaethedig, gan adael fy syniad innau fel cawl eildwym. Penderfyniad anffodus, os yn wir, a hithau hefyd yn Is-gadeirydd Bwrdd y Theatr Genedlaethol, sydd wedi ariannu’r ymchwil! Mae’r amseru yn anffodus iawn, a swyddogaeth Branwen ar Fwrdd y Theatr, yn ogystal â bod yn gynhyrchydd teledu annibynnol yn codi sawl cwestiwn.

Fyddwn i ddim wedi dewis rhannu dim am hyn, petai rhywbeth tebyg heb ddigwydd yn gynharach eleni. A minnau wedi ail-afael yn fy ysbryd creadigol, sy’n rhan o’r broses wella, mi benderfynais rannu fy syniadau segur â sawl chwmni.  Wedi dysgu mwy am y Ganolfan Gelfyddydau arfaethedig Pontio ym Mangor, ac yn dilyn sgwrs gyda Sais o gwmni marchnata ym Mirmingham, oedd wedi fy ngwahodd i Gaerdydd i gyfarfod dirgel, er mwyn trafod arweinwyr artistig addas, ymhell cyn penodi Elen ap Robert i’r swydd, dechreuais hel meddyliau.

Fe soniodd y dieithryn am y posibilrwydd o sefydlu cwmni drama breswyl ym Mhontio, fel gyda Chwmni Theatr Gwynedd gynt. Roeddwn i’n croesawu hynny’n fawr, ac yn eu rhag rhybuddio y byddai canfod arweinydd artistig a chyfarwyddwr theatrig yn dipyn o sialens yn y Gymru sydd ohoni. Ond rhoi rhestr a wnes (oedd ddim yn cynnwys Elen ap Robert, gyda llaw).

Felly, ar y 10fed o Orffennaf eleni, dyma anfon e-bost at Elen, yn cynnig y canlynol : 

“Oes gennych chi unrhyw blaniau ar gyfer y cynyrchiadau cyntaf, ar lwyfan newydd Pontio, pan fydd o wedi'i gwblhau? Gin i chwip o syniad am gynhyrchiad drama, fu wastad (yn fy meddwl i) yn 'perthyn' i lwyfan Theatr Gwynedd, ac yno dwi wastad wedi'i weld o. Mae o'n syniad sydd â'i wreiddiau yn nyfnder pridd Pontio, ac un y byddwn i wrth fy modd yn ei weld yn tyfu yno.”

Es i ymlaen i ychwanegu, “Byddai angen cyllideb cynhyrchiad llwyfan safonol, gyda chast profiadol helaeth (ddim yn siŵr o'r union rif ar y funud, ond yn sicr 6 i 7) er mwyn gwireddu'r syniad, yn ei lawn botensial.  Addasiad fydda hi, a dwi di bod yn gweithio arni ers blynyddoedd, ond yn barod bellach i'w datblygu ymhellach” . Wnes i ddim enwi pa nofel oedd gen i dan sylw, a wnâi ddim ei henwi yma, oherwydd byrdwn yr ymson yma.

Chefais i ddim ateb gan Elen, na chydnabyddiaeth fod yr ebost wedi cyrraedd. Y dadlenu nesaf oedd cyhoeddiad ar Faes yr Eisteddfod Genedlaethol, ar y 6ed o Awst – union fis wedi fy e-bost. Cyhoeddiad ar y cyd rhwng Pontio, a’r Theatr Genedlaethol a Frân Wen o dan y teitl ‘Cynhyrchiad cyntaf Pontio yn cael ei gyhoeddi’. Roedd geiriad y datganiad swyddogol ar wefan y Theatr Genedlaethol, yn anghysurus o gyfarwydd imi : “Fe ellid dadlau i lwyddiant Cwmni Theatr Gwynedd osod rhywbeth o sylfaen i Theatr Genedlaethol Cymru…”, yn ôl dyfyniad Arwel Gruffydd,   “…A gyda bod T. Rowland Hughes, fel minnau, yn un o gyn-fyfyrwyr Prifysgol y Gogledd, rhwng pop peth, bydd y cynhyrchiad hwn o Chwalfa…yn rhyw fath ar ddychwelyd at wreiddiau….bydd hwn yn gynhyrchiad wedi ei wreiddio yn ardal Bangor…”

Roedd y datganiad yn fyr, yn amheus o gynnar, heb sôn am bwy oedd am addasu’r nofel, na’r cyfarwyddwr na’r prif actorion – elfennau holl bwysig i unrhyw gwmni, sydd am werthu apêl eu syniad.

Wedi gofyn am lun, gan Pontio, y noson honno,  i’w gynnwys yn Y Cymro'r wythnos ganlynol, cefais e-bost gan Elen ap Robert am 22:45, gan ychwanegu, 

“Diolch am yr e-bost danfonaist rai wythnosau nol ac ymddiheuriadau am beidio ymateb eto. Mae di bod reit hectic a dwi di bod yn ei chael hi'n  anodd cadw fyny gyda e-byst sydd yn dod i mewn. Diolch am dy fynedd”

Mae’r amseru a’r geiriau yn anghysurus o anffodus.  Petai Elen ac Arwel wedi bod yn trafod y syniad cyn imi anfon yr e-bost, pam ddim cydnabod hynny’n syth, fis ynghynt? A pham yr e-bost y noson honno? Ai’r gydwybod oedd yn pigo?

Tydi fy ngrawnwin ddim yn sur, na fy ngwinllan wedi’i wenwyno. Tegwch ac onestrwydd, ydi fy nghri. Tegwch hefyd i’r degau sydd wedi ‘colli’ eu syniadau yng Nghymru dros y blynyddoedd, oherwydd pŵer y swyddi breision a’r gynnau mawr, sy’n meddwl bod ganddynt yr hawl i ddwyn a chymryd y clod, sy’n hynod o annheg ar eraill.

Fel rhan o fy therapi gwella, cefais wybod am wirionedd oesol y ‘Goeden Bryder’. Mae iddi sawl cangen, ond y ddwy gyntaf i’w dringo, yw’r rhai mwyaf syml. Os oes pryder, dau ddewis sydd; delio efo’r mater neu ei anghofio, a symud mlaen.

Ddwedai ddim mwy, fe’th adawaf y pendroni a’r penderfynu, i chwi.  Diolch.