Trasiedi Cenedlaethol

Y Cymro 18fed Ebrill

Wedi cael hwb o obaith ac agor drws dychymyg a gweledigaeth led y pen, diolch i ŵyl gofiadwy Arad Goch ddechrau’r mis, cael fy nharo â’r siom (a’r pryder) mwyaf yr wythnos hon. Digwydd bwrw golwg ar wefannau ein dwy Theatr Genedlaethol, a chael fy synnu a’m digalonni gan arweiniad a gweledigaeth dorcalonnus y ddwy.

Fy hen gyfaill anwadal y Theatr Genedlaethol i gychwyn, sydd fel y gwcw yn dwyn clod a chanmoliaeth o gartrefi cwmnïau eraill.  Wedi lansio eu ‘rhaglen swyddogol’ ddechrau’r flwyddyn, bob tro byddai’n ymweld â’u gwefan, mae yna ddatblygiad, neu ogwydd arall. Y tro hwn, newyddion am ‘Crëwyd yn Felinfach’ sef cyfnod preswyl o’r 9fed o Ebrill hyd 2il o Fai. Wrth groesawu’r cyfnod preswyl, bechod na chyhoeddwyd y preswyliad ar gychwyn y flwyddyn, gan fod y cyfan yn teimlo’n ail-law a munud olaf, erbyn hyn. A beth sydd ar gael yno? Wel, y gymysgfa fwyaf hen ffasiwn a diflas, sy’n swnio’n fwy fel rhaglen cymdeithas Capel, na’n Theatr Genedlaethol. ‘Yn ôl i'r 50au -
17 Ebrill, 7:00pm 
Neuadd Bentref Dihewyd 
Noson i'r teulu cyfan gyda cherddoriaeth a gwisgoedd o'r 50au!’ neu ‘Noson yng nghwmni Caryl Lewis
 24 Ebrill, 8:00pm 
Theatr Felinfach. 
Dewch i ymuno ag awdures Y Negesydd bydd yn sôn am ei gyrfa’.

Mwy o ddwyn wedyn, fel y gwelsom gyda gwaddol Sherman Cymru ar y dechrau, gyda’r enw anffodus iawn ‘Protest Fudur
 11 Ebrill, 8:00pm
 Tafarn y Vale of Aeron.
  Dewch  i  ddathlu ysgrifennu newydd dros beint!
 16+’ . Mi wyddwn eisoes am waith Sara Lloyd, cyfarwyddwr cyswllt newydd y cwmni, gyda’r mudiad ‘Dirty Protest’ yng Nghaerdydd, a dim ond gobeithio bod hitha wedi’i phenodi am ei dawn ac nid i elwa ar waith sydd eisoes wedi’i ddatblygu yn y brifddinas.  Pam ddim cynnal noson o ddarlleniadau o’r gwaith newydd sydd ar y gweill gan y Theatr Genedlaethol? Mi wn fod sawl awdur wrthi yn datblygu gwaith i’r cwmni. Pam ddim rhoi cyfle iddyn nhw gael rhoi blas o’u gwaith newydd, yn lle ail bobi gwaith criw Gaerdydd?

Ond y siom a’r sioc fwyaf oedd y noson yma : ‘Darlleniad o 'Yn Debyg Iawn i Ti a Fi' a noson yng nghwmni Arwel Gruffydd 
25 Ebrill, 7.30pm
 Theatr Felinfach 
Noson i ddathlu 10 mlwyddiant Theatr Genedlaethol Cymru’. Fu bron imi dagu ar fy mhaned wrth weld hwn. Ydi Mr Gruffydd wedi colli’r plot, dwch? Be aflwydd sydd eisiau mynd am yn ôl, yn lle ymlaen? Mae drama Povey eisoes wedi cael ei pherfformio gan Bara Caws a’i mwrdro gan ein Theatr Genedlaethol yn yr anghenfil o gynhyrchiad a gafwyd nôl ar gychwyn y cwmni. Cynhyrchiad dwi dal yn ceisio ei anghofio! Ai dyma’r ffordd gorau i ddathlu penblwydd y cwmni Cenedlaethol yn ddeg oed? Deffrwch da chi, y Bwrdd Cwsg!

Ddechrau’r flwyddyn, wrth gyflwyno syniadau i Radio Cymru, fe gynigiais gyd-gynhyrchiad i’r Theatr Genedlaethol, i ddathlu darlith enwog Hywel Teifi Edwards am yr wythnos dyngedfennol honno yn hanes y Ddrama Gymraeg, ym mis Mai 1914. Theatr Newydd Caerdydd oedd y lleoliad, a gŵyl ddrama gan gwmni preswyl a roddodd gychwyn i’r syniadaeth am gwmni Cenedlaethol. Es i gyn belled â holi argaeledd y Theatr, ac roedd ganddynt sawl dydd yn rhydd, yn yr union wythnos. Am gyfle gwych meddwn i, i ddathlu 100 mlynedd ers yr ŵyl a 10fed pen-blwydd y cwmni. Ond ni chefais ateb pellach gan Arwel, oedd fod i drafod yr achlysur efo’r Bwrdd. Colli cyfle arall, yn fy nhyb i.

Mae’r cwmni yn hysbysebu swyddi newydd yn ogystal. ‘Aelodau Newydd i’r Bwrdd’ a ‘Chynorthwyydd Artistig’ (ac yntau newydd benodi cyfarwyddwr cyswllt!). Synnwn i ddim na welwn ni swydd y Cyfarwyddwr Artistig yn cael ei hysbysebu yn fuan iawn!

A rhag ichi feddwl mai ‘dadl bersonol’ arall ydi hon, (yn ôl yr Academyddion yn Aberystwyth!) mae’r un pryder yn cael ei fynegi am National Theatre Wales, yn ogystal. Wedi’u blwyddyn gyntaf anturus, a môr o gynyrchiadau diddorol ym mhob cwr o Gymru, mae’r cwmni fel tasa nhw wedi colli’i ffordd rhwng môr a mynydd. Cael ein bwydo fesul cynhyrchiad yda ni bellach, sy’n awgrymu bod y cyfarwyddwr John E McGrath ar goll, heb fedru cyhoeddi rhaglen lawn.  Mae’r unig ddau gynhyrchiad sydd ar eu gwefan yn coffau digwyddiadau hanesyddol – ‘Mametz’ yn ddigwyddiad theatrig allanol i goffau’r Rhyfel Mawr, a ‘Llareggub Re-visited’ yn Nhalacharn, yn cofnodi 100 mlwyddiant Dylan Thomas – cynhyrchiad arall sy’n ymdrin ag ‘Under Milk Wood’, sy’n bla syrffedus dros Gymru ar hyn o bryd.  Wedi gwylio’r fidio byr, sydd i fod i roi blas o’r ‘sioe’ newydd yma gan Marc Rees a Jon Treganna, mae’n rhaid imi fynegi’n onest bod y cyfan yn edrych yn nawddoglyd o uchel ael, a diflas tu hwnt.

Felly, pryder yn wir, ac awgrym cryf fod y cwmni Cymraeg yn mynd am eu hôl a’r cwmni Saesneg ar goll, tra bod y cwmnïau theatr mewn addysg a phobol ifanc (gyda chanran isel o arian y ddwy arall) yn llamu ymlaen yn hyderus, tuag at Gaeredin ac yn Rhyngwladol.  Cwmnïau sy’n hollol gyffyrddus oddi mewn i ofod du y THEATR, a ddim yn cuddio eu gwendidau tu ôl i dechnoleg neu leoliadau allanol. Cwmnïau sydd â’r ddawn i ddweud stori yn syml, i fynd â’r gynulleidfa ar daith, i gydio yn ein hemosiynau ac i roi adloniant penigamp. Tybed ydi’r ddau gwmni arall yn treulio gormod o amser yn dadansoddi’n wyddonol yn hytrach na’n creu theatr ar lwyfan?

Mae’n amser deffro Gymru fach, ac efallai yn amser newid, unwaith eto.

Gŵyl Agor Drysau Arad Goch

Y Cymro 11eg Ebrill

‘Agor Drysau’ oedd bwriad Gŵyl Theatr, bob-yn-ddyflwydd, Arad Goch yn Aberystwyth yr wythnos diwethaf. Ond hawdd fyddai ail-enwi’r ŵyl yn ‘herio stigma’ yn ogystal, gan fod hi’n amlwg iawn, o’r diffyg cefnogaeth a fu, gan rai o brif Sefydliadau Theatr a’r Wasg yng Nghymru, fod angen addysgu ac arweiniad ar sawl un ohonynt.  Er mai darparu adloniant ar gyfer ‘plant ac ieuenctid’ Cymru yw prif nòd cwmnïau fel Arad Goch, Frân Wen, Theatr Iolo ac adain ieuenctid o Clwyd Theatr Cymru (y pedwar gyda llaw yn bresennol gartrefol yn yr ŵyl eleni), mae’r Theatr a brofais i, a sawl un arall, yn well, ac yn gryfach na’r hyn a welsom ar brif lwyfannau Cenedlaethol (a drudfawr) ein gwlad fach, ers tro byd. Agorwyd drws amheuaeth fod gwir weledigaeth a gallu theatrig wedi’i wthio i’r sector unigryw yma. Gair i gall i’r cwmniau prif ffrwd yng Nghymru.

Ond nid dim ond dathlu talent ac arbenigedd y Cymry oedd diben yr ŵyl.  Wedi’r diwrnod cyntaf yn unig, cyhoeddais yn llawn balchder mai dyma ‘Caeredin Ceredigion’, gan fod y bwrlwm a’r brwdfrydedd, y trafod a’r elfen deuluol ryngwladol yn amlwg i bawb. O ddiwyg a thaclusrwydd y trefnu gan staff y nyth gwenyn creadigol Arad Goch, (a’i risiau ar dro diddiwedd yn peri imi ddisgwyl gweld John a Maureen, wrth esgyn i  ben y Tŵr!) i’r posteri lliwgar llachar a’r baneri oedd yn addurno’r dref.  Popeth yn ei le, y croeso a’r paneidiau (diolch i Gaffi Edwina!) a’r balchder haeddiannol yn eu gwaith yn chwa o awyr iach hyderus, fel stormydd ddechrau’r flwyddyn, yn deffro a chwalu gweledigaeth sigledig theatr Cymru, ar hyn o bryd.

55 perfformiad, dros 4 diwrnod, a chynrychiolaeth o 22 gwlad, yn cael ein tywys o ysgol gynradd i uwchradd, o ganolfan gelf i stiwdio, er mwyn profi gwefr theatr, ar ei gorau. Cafwyd derbyniadau a diolchiadau, ymweliadau ac ymateb gan Faer y Dref , yr Aelod Seneddol lleol, Cadeirydd y Cyngor Sir a’r Gweinidog dros Gelfyddyd o’r Cynulliad Cenedlaethol, a phob un yn diolch am frwdfrydedd Jeremey Turner a Mari Rhian Owen, a’u staff am ddarparu’r fath wledd weledol.

Bu cryn drafod yn ogystal, a hynny am y tro cyntaf, a’r ŵyl bellach yn ei hwythfed flwydd, ers ei sefydlu yn 2000. Tair trafodaeth a gafwyd eleni, gan gychwyn ar ddydd pen-blwydd Arad Goch, drwy edrych yn ôl dros y 25 mlynedd a fu, ac sydd i ddod. Cafwyd cyfraniadau a chyd-destun o sawl gwlad gan gynnwys Sweden, Rwsia a De’r Affrig, a siom oedd deall bod yr un stigma yn bodoli yn y gwledydd hynny, yn ogystal. Synnais o glywed bod actorion theatr ‘plant / mewn addysg’ yn derbyn llai o gyflog na’r cwmnïau prif lwyfan, a bod y gagendor rhwng cyllidebau yn grochan o gonsyrn.  

Denu diddordeb bobol ifanc mewn cerddoriaeth a drama oedd yr ail drafodaeth, a hynny dan arweiniad hyderus Yr Athro Thomas Johnson, yn sôn am gynllun arbennig ‘Music Generation’ yn yr Iwerddon, a Mari Rhian Owen (a’i chyfaill Mimi y llygoden) yn cyfleu blynyddoedd o brofiad o allu defnyddio drama, a chymeriadu, er mwyn dysgu iaith a chwalu hualau cymdeithasol. Yr Oes Ddigidol oedd y drafodaeth olaf, gan ofyn y cwestiwn sylfaenol a’i gimig oedd y cyfan, yng nghyd-destun y Theatr?.  

Clywsom farn dau gwmni oedd wedi bod ddigon dewr i arbrofi yn yr ŵyl eleni, drwy geisio gwthio’r ffiniau. Matthew Jones, o Arad Goch, a fu’n gyfrifol am y ddrama-drydar ‘Outsiders’, oedd yn annog y gynulleidfa i yrru negeseuon trydar i’r cymeriadau, yn ystod y ddrama, wrth iddyn nhw siarad â’i gilydd drwy gyfrwng eu ffonau symudol. Poorboy Theatre o’r Alban wedyn,  a gyflwynodd inni fonolog am berthynas dau, o ddwy wlad wahanol, oedd yn cyfathrebu drwy ddefnyddio ‘facetime’ neu neges ffôn, neu luniau digidol, yn cael eu taflunio ar y sgrin tu cefn i’r actor Jeremiah Reynolds.  Yn bresennol yn y gynulleidfa i gyfrannu i’r sgwrs oedd Huw Marshall, ar ran S4C, oedd yn croesawu’r cynnydd yn y defnydd digidol, gan herio’r cwmnïau i fynd yn bellach. Ond roedd yn rhaid imi leisio pryder yn ogystal, gan rybuddio y gallai gor-ddefnyddio neu ddibyniaeth ar y digidol dragwyddol, fod yn hualau i greadigrwydd naturiol y Theatr, ac efallai bod sawl cwmni bellach, gan gynnwys y rhai Cenedlaethol, yn cuddio’u gwendidau creadigol, dan fôr o ddallineb digidol. Ein cysuro wnaeth Jeremy Taylor gan ychwanegu ei fod wedi bod yn dŷst i’r ‘gimigau newydd’ yma sawl gwaith yn y gorffennol, ac fod y Theatr wastad wedi goroesi popeth.

Braf hefyd oedd profi gwaith dau o artistiaid preswyl Arad Goch. Darlleniad o ddrama Eiliot Moleba o Dde’r Affrig, oedd yn sôn am ymdrech un dyn i geisio creu'r ferch ddelfrydol.  Cafodd nifer eu synnu gan natur gignoeth y cynnwys, a chyfaddefodd Jeremy ei fod rhwng dau feddwl ynghylch caniatáu ei chynnwys yn yr ŵyl. Ond diolch iddo a’r actorion, am fod mor ddewr, ac am godi trafodaeth ddifyr am rôl y ferch a phŵer rheolaeth dros rywioldeb a gwleidyddiaeth.  Lea Adams oedd yr ail, artist wrth ei galwedigaeth, a fentrodd i’r llwyfan perfformio gyda’i sioe ‘Ofn’ oedd yn brofiad theatrig llawn dyfnder ar wahanol lefelau, ac a adawodd y gynulleidfa ynghlwm dan wê o wlân, wedi iddi goncro ei hofn o’r pry cop.

Newydd hefyd eleni oedd y ffaith bod Gŵyl Map yn cyd-redeg â’r brif ŵyl, gyda’r bwriad o roi’r cyfle i fyfyrwyr Cymru uno, er mwyn dysgu a chyd greu (yn gelfyddydol!) drwy gyfres o weithdai gydag arbenigwyr fel Dafydd James a Rhian Morgan. Er mai dim ond myfyrwyr Yr ATRiuM, Prifysgol De Cymru, Caerdydd a Phrifysgol Aberystwyth oedd yn bresennol, rhaid imi ddatgan consyrn gwirioneddol na welais fawr ddim o griw Aber, yn ystod yr ŵyl. Sôn am golli cyfle, a fy mhrif neges iddyn nhw (a’u darlithwyr) ydi mai ar y llwyfan mae dysgu am ddrama, nid mewn llyfrgell. Diolch i fyfyrwyr Caerdydd am eu dyfalbarhad a’u diddordeb diflino, a braint oedd cael eu hannerch, ar gychwyn yr wythnos, i sôn am bwysigrwydd bod yn onest, wrth adolygu. Cenadwri sydd yn amlwg wedi’i glywed, gan inni wahodd eu barn, fel cyw adolygwyr, am gynnwys yr ŵyl eleni. Ac felly, dyma agor tudalennau’r Cymro, i’r genhedlaeth nesaf o leisiau deallus, gan ddiolch i Arad Goch am fraenu ac aredig y tir.

Cwpwrdd Dillad

Canolfan Gelfyddydau Aberystwyth, Gŵyl Agor Drysau, Arad Goch

Dwi wastad wedi cael fy swyno gan waith celf Luned Rhys Parri. Mae 'na fywyd a chymeriad diddorol i bob un, a’r gofal a gwaith caled y creu, yn amlwg i bawb. Cwpwrdd Dillad Luned, a’i holl drugareddau yw canolbwynt cynhyrchiad newydd Frân Wen, gyda’r hynod dalentog Leisa Mererid a Charlie Chaplin Cymru, Iwan Charles yn dawnsio drwy ddrws ein dychymyg, wrth feimio bywyd i’r cyfan.

Mae’n stori drasig ar un olwg, ac yn un ddaeth a dagrau llawn atgofion i’m llygaid, wrth i’r cyfuniad celfydd o gerddoriaeth glasurol a Chymreig, oglais yr emosiwn, a chodi hiraeth pendant, yn fy achos i. Hanes gŵr (Iwan) a gwraig (Leisa) yn cwrdd, yn canlyn, yn caru, cyd-fyw ac yn ymadael â’r byd hwn yw arch y stori, a’r atgofion yn cael ei danio gan y gwrthrychau sydd wedi’i hamgylchynu, neu dan glo yn y cwpwrdd dillad trawiadol.

Cefais fy atgoffa o’r ffilm fud ‘The Artist’ mewn sawl man, wrth ryfeddu at brydferthwch y teimlad oedd yn cael ei gyfleu, neu’r atgof oedd yn cael ei godi, o fewn y cywaith hwn o waith yr actorion, yr artist a’r cyfarwyddwr Iola Ynyr.  Roedd y gynulleidfa (ifanc) o’m cwmpas, hefyd wedi’u swyno, gan hiwmor ac agosatrwydd, ystumiau ac emosiwn y cymeriadau, ond allwn i’m peidio teimlo fod y cwmni wedi codi uwchlaw eu dealltwriaeth, tua’r diwedd. O’r funud y gwelais yr hen ffrog briodas gywrain oddi mewn i’r cwpwrdd, roeddwn i mewn ‘drama’ wahanol iawn, yn un a barodd i’m meddylfryd deugain oed, fynd i fydoedd tu hwnt i symlder plentyn.  Efallai bod lle i gryfhau diwedd y sioe, gan imi deimlo ein bod wedi’n gadael braidd yn swta, a minnau eisiau gwybod mwy am dynged y ddau ddifyr ac annwyl yma.

Fel gweddill y cynyrch rhagorol yn yr ŵyl theatr bwysig hon, fe gefais wefr a thaith emosiynnol wirioneddol gofiadwy, gan Frân Wen, unwaith eto. Roeddwn i mor hapus o glywed fod y cwmni am fynd â’u cynhyrchiad trydanol Dim Diolch, i’r ŵyl ymylol yng Nghaeredin eleni. Symlrwydd dweud stori, coreograffu celfydd, perfformiadau o’r galon, llawn emosiwn a chyd destun gwir theatrig sydd i’w weld, dro ar ôl tro, a diolch iddynt am hynny.

Tra bod fy mhryder am gyfeiriad a dyfodol ein Theatr Genedlaethol wedi’i f’ysgwyd unwaith eto, yr wythnos hon, (o weld manylion am ddigwyddiadau dathlu eu pen-blwydd yn ddeg oed, a’r ‘digwyddiadau’ truenus o hen ffasiwn ac ‘ail-law’ sydd ar gael ganddynt yn Felinfach,) diolch am ffresni ac arweiniad pendant y cwmnïau yn y sector ifanc, sy’n hwylio’n hyderus at ddyfodol cyffrous. Dyfodol sydd gystal â chynnyrch y gwledydd rhyngwladol, a fu’n agor drysau dychymyg a gobaith, yr wythnos diwethaf. 

Bydd Cwpwrdd Dillad i’w weld yn Eisteddfod yr Urdd ac yn yr Eisteddfod Genedlaethol eleni. Peidiwch â’i golli.