'Chwilys' a 'Merched Eira'

Y Cymro 27/08/10

Mae gennai barch o’r mwyaf tuag at Aled Jones Williams. Nid yn unig yn ŵr bonheddig, ond y mae fel minnau, yn ymwelydd cyson â theatrau Llundain, a bu hynny’n amlwg iawn o’i waith ers y cychwyn. O ddarllen ei waith, fe gewch chi flas o’r weledigaeth a’r synnwyr theatrig cyfoethog sy’n llwyfan sicr i’r geiriau doeth. Yn anffodus i Aled, ac i gynulleidfaoedd Cymru, dwi eto heb weld cynhyrchiad sy’n deilwng o fawredd ei ddawn na’i dalent.

Theatr Bara Caws (ynghyd â’r newydd anedig Theatr Tandem) fu ‘n gyfrifol am lwyfannu ei waith yn yr Eisteddfod eleni, ac sy’n dal ar daith ar hyn o bryd. Dim amarch i Bara Caws, ond os bu dramodydd Cymraeg yn deilwng o lwyfan (a chefnogaeth artistig?) y Theatr Genedlaethol, yna Aled yw hwnnw. Mae angen y weledigaeth theatrig, golygydd a chynhyrchydd sgript brofiadol, cynllunwyr set, sain, gwisgoedd a goleuo creadigol i lwyr drosglwyddo’r weledigaeth yn ei lawn botensial.

Dwi’n cofio beirniadu Gŵyl Ddrama yn Nyffryn Conwy rai blynyddoedd yn ôl, ac un cwmni hyderus yn dewis ‘Wal’ o eiddo Aled, i’w berfformio. Bues i am wythnos gyfan yn ail ddarllen y ddrama, ac yn ymchwilio i’r holl gyfeiriadaeth gyfoethog sydd o fewn y ddrama fer hon, er mwy dechrau ceisio gweld beth oedd wrth wraidd y dweud a’r digwydd. Dwi di sôn eisoes yn y golofn hon, dros y blynyddoedd, am y siom erchyll a gefais o weld ei ddrama ‘Pêl Goch’ yn cael ei mwrdro ar lwyfan Theatr Gwynedd flynyddoedd yn ôl. Rhaid parchu pob manylyn yn y deud a’r digwydd, gan fod haenau o ystyr yn nyfnder eu bodolaeth ar y dudalen.

Fel unrhyw ddrama arall, rhydd i bawb ei ddehongliad ei hun o’r cynnwys, ac wrth wylio ‘Chwilys’, y ddrama gyntaf a berfformiodd y cwmni yn Theatr Beaufort, roedd gen i’n sicr fy nehongliad fy hun o’r ‘Dyn 1’ (Owain Arwyn) a’r ‘Dyn 2’ (Martin Thomas) sy’n camu allan o’r closet i’w boenydio .

Dyna’r peryg efallai o fod yn or-gyfarwydd â dramâu Aled, gan fy mod i’n ceisio rhyw fath o adnabyddiaeth ohono a’i waith drwy’u gweld. ‘“Am be’ mae dy ddramâu di?” holir fi’n aml. Dwn i ddim! yw’r ateb’, meddai Aled yn y ‘Rhyw air’ i’r ddwy ddrama. Os y bu cri am gymorth cynhyrchydd erioed, yna’r geiriau uchod yw hynny.

Yn anffodus i Valmai Jones, doedd fy nehongliad i ddim yn cyd-fynd â’r hyn a welodd hi yn y ddrama, a dyma’r tir bregus wrth ymdrin â gwaith Aled. A bod yn onest, dwi dal ddim yn siŵr beth oedd ei dehongliad hi, gan fod y cynhyrchiad yn gwegian ac yn cwffio rhwng yr haniaethol a’r diriaethol, y realaeth a’r meddyliol, a chamgymeriad mawr oedd ychwanegu at y dryswch drwy gynnwys y ddau ddiweddglo? Drwy adael i ‘Dyn 2’ (sy’n ymddangos o’r closet a’i wyneb gwyn dirgel) ladd ei hun fel un diweddglo, yna mae’r cyfan yn cael ei ddaearu a’r dirgelwch yn cael ei golli. Mae’n rhaid bod yn llawer mwy cadarn a gofalus, rhag drysu’r gynulleidfa yn fwy nag y maent!

Gogoniant ‘Merched Eira’ ar y llaw arall oedd cael gweld y ddwy foneddiges Gaynor Morgan Rees ac Olwen Rees yn eu priod le, ar y llwyfan, yn ymdrin a deunydd o safon, ac yn meddiannu pob owns o bresenoldeb y llwyfan moel. Dyma eto ddrama gyda haenau a haenau o ystyron a dyfnder di-ben draw, ac er gwaetha ymdrech Emyr Morris-Jones a Bara Caws i greu’r olygfa gywir ar eu cyfer, mae angen chwip o lwyfan mawr, a môr o eira trwchus, fel bod yr holl bropiau a’r dodrefn yn guddiedig yn y dyfnder. Ai eira sydd yma ta cymylau? Rhaid chwarae ar yr amwysedd, yn yr un modd ag y mae Aled yn chwarae ag ystyr geiriau.

Yn sicr, ‘Merched Eira’ fydd yn ddrama fydd yn aros gyda mi ar ôl yr Eisteddfod eleni, a hynny fwyfwy wrth imi barhau i ail ddarllen y geiriau. Mae angen golygu yma, a chyfarwyddwr llawer mwy mentrus, ond mae yma wyryf o glasur anorffenedig arall o eiddo Aled, sy’n ysu am gynhyrchiad teilwng, gonest a mentrus o’i waith.

Bydd Theatr Bara Caws yn cychwyn eu taith yng Nghaernarfon ar y 3ydd o Fedi. Mwy o fanylion ar wefan (echrydus!) y cwmni. www.caernarfononline.co.uk/baracaws/taith.html

'Gadael yr Ugeinfed Ganrif'

Y Cymro 13/08/10

‘Gadael yr Ugeinfed Ganrif’ oedd teitl drama ddogfen Gareth Potter, gafodd ei llwyfannu yn Institiwt Glyn Ebwy, ar gychwyn wythnos yr Eisteddfod eleni. Cynhyrchiad Sherman Cymru a Dan y Gwely oedd y sioe, a Gareth ei hun yn gyfrifol am berfformio a chyfansoddi’r deunydd.

Roeddwn i wedi edrych ymlaen yn arw am weld y sioe, byth ers imi ddeall ar Twitter fod @garethpotter yn brysur yn cyfansoddi, ac yn gorffen drafft ar ôl drafft wrth i’r wythnosau wibio heibio. Arwel Gruffydd a Siân Summers ar ran Sherman Cymru sy’n cael y clod am eu cymorth gyda’r ‘ddramatwrgiaeth’, sef paratoi’r deunydd ar gyfer y llwyfan. A thipyn o gamp oedd hynny, wrth i Gareth geisio croniclo hanes y sin roc Gymraeg o’r saithdegau hyd ddiwedd yr ugeinfed ganrif.

Drwy gymorth y delweddau o’r posteri i’r lluniau, y cloriau a’r papurau newydd, fe’n gwahoddwyd i edrych drwy’r albwm o atgofion, a dilyn rôl a chyfraniad Potter i’r cyfnod euraidd hwn. Penodau amrywiol oedd y golygfeydd, o’r ‘Pwy Ydw i?’ angenrheidiol ar y cychwyn hyd ‘Techno v Roc’, ‘Claddu Reu’ a ‘Gadael yr Ugeinfed Ganrif’ ar y diwedd.

Cyflwyno ei hun fel ‘Gareth David Potter’ sy’n ‘actor a gwneuthurwr theatr’ oedd cychwyn y daith. Yn ‘bedwardeg pum mlwydd oed’ ac yn ‘obsessed... gyda cherddoriaeth’ Gyda cherddoriaeth ‘bop’ a bod yn fanwl, ‘y stwff ‘na sy’n cymryd dy fryd pan wyt ti tua deuddeg oed ac sy’n aros da ti trwy d’arddegau a’r blynyddoedd coleg’. Ond nid ‘pop’ oedd popeth, gan mai Mozart a Tchaikovsky oedd ei fryd yn ‘nghymoedd llwyd y saithdegau’. Wedi’i eni yn Nottingham, buan iawn y symudodd y teulu yn ôl i Gaerffili i’w fagu yn y Gymraeg. Yma, yn Ysgol Senghennydd y cwrddodd Potter a’i gydymaith cerddorol Mark Lugg, a bu’r cyfeillgarwch rhwng y ddau yn sbardun sicr tuag at greu’r hanes.

O Senghennydd i Rydfelen, ac yma eto dechrau’r darganfod a’r datblygu. Wedi cyfnod yn Brighton, Llundain a Middlesex, ynghyd ag ymddangosiad ar y gyfres ‘Eastenders’, ryda ni ar ddiwedd yr wythdegau, a chyfnod ‘Fideo 9’ a’r ‘ysfa i greu pop modern Cymraeg ddim wedi ‘tewi’. Tŷ Gwydr a Reu , y ffraeo a’r ffolineb, cyn cyrraedd cyfnod Catatonia, Gorky’s a’r Super Furry Animals a’r cyfaddefiad fod y ‘dyfodol yn yr ystafell wely ddrws nesa’.

Carlamu drwy’r blynyddoedd wnaeth y sioe awr-a-thri chwarter hon, ac yn sicr roedd y pentyrru ffeithiau, digwyddiadau ac enwau braidd yn ddiflas erbyn y diwedd. Does 'na’m dwywaith, i’r rhai a fu ar y daith gyda Potter, boed yn Rhydfelen neu wedi hynny, mae yma aduniad o atgofion melys, sydd fel gwin da, yn gwella wrth fynd yn hŷn. I eraill, fel fi, diarth yw ei fyd, a’r enwau, yr angerdd a’r angen am guriadau cyson y trac cerddorol sy’n rhan allweddol o’i fodolaeth. Wedi wythdeg munud, roedd y diddordeb yn y cyfnod yn prysur ddiflannu, a’r angen am wybod mwy am yr unigolyn yn fy mhigo. Roedd y personol yn absennol. Cafwyd fflach o’r dyfnder, ac efallai’r unigrwydd wrth iddo sôn am ei ffrae ag ‘Esyllt’ yn sgil ei chwyrnu, a’i fod wedi dianc yn ei gar liw nos, gyda’r ‘freuddwyd wedi’i ddistrywio’ ac ynghanol ‘prydferthwch arswydus y mynyddoedd, dwi’n cau fy llygaid a dwi’n crio’ , ond roedd angen llawer, llawer mwy.

Os am greu monolog, sydd am wirioneddol gyffwrdd yng nghalonnau pawb (ac nid yn unig selogion y sin roc Gymraeg) yna mae’n rhaid tyrchu’n ddyfnach; tydi agor cil y drws ac ambell i linnell fel ‘dwi’n undeg wyth a ‘wi moyn cysgu ‘da’r byd’ ddim yn ddigonol. Mae’r degawdau dan sylw yng Nghymru, yn wybyddus i bawb, o gysgod y bennod boenus a thywyll yn Rhydfelen hyd ryddid rhywiol yr wythdegau, allwch chi’m anwybyddu'r rheiny, yn enwedig pan fo’r deunydd a’r lleoliadau mor ganolog i’r hanes.

Gair i gall efallai; gwthiwch ein hawduron i ddyfnderoedd eu profiad, a thrwy wneud hynny, fe gawn ni theatr fydd yn ein cyffwrdd ac yn gymorth i bawb, ac nid jysd yn gofnod hanesyddol arwynebol.

'Dyfodol y Theatr Genedlaethol'

Y Cymro – 06/08/10

Gyda chic i’r truan Gwilym Owen, y cychwynnodd Yr Athro Ioan Williams y drafodaeth am ddyfodol y Theatr Genedlaethol, yn Theatr y Maes, bnawn Mawrth. Cyfeirio roedd o, at yr amrywiaeth o drafodaethau a gafwyd ar raglen Wythnos Gwilym Owen, yn trafod y Theatr Genedlaethol, a hynny er gwaetha’r ffaith bod Gwilym heb weld y cynyrchiadau!. Braidd yn annheg oedd hynny yn fy marn i, gan mai ‘holi a phryfocio’ ydi pennaf nòd Gwilym, nid i roi barn am eu gwaith! Onid y gwesteion sy’n cael eu holi sy’n bwysig, ac nid barn Gwilym? Am gychwyn da!

Parhau i weld beiau wnaeth y drafodaeth, a ninnau’r adolygwyr yn ei chael hi wedyn, a hynny am y prinder o ‘adolygu safonol’ yn y Gymraeg. O ddarllen ambell i adolygiad ar wefan y BBC, ac yn Golwg, heb sôn am Radio Cymru, mae’n rhaid imi gytuno! Er hynny, hyd yn oed gyda’r adolygwyr gorau posib, yn rhesymegu’n onest ac yn ddoeth am yr arlwy, faint o wahaniaeth mewn difrif fyddai hynny’n ei wneud ar safon y cynyrchiadau? Onid chwilio am lefydd eraill i roi’r bai oedd bwriad y cyfarfod?

Daniel Evans oedd yn hawlio ac yn hwylio’r drafodaeth wedi hynny, ac yn awyddus iawn i gywiro’r ‘cam-ddyfynnu’ a fu yn y Western Mail y bore hwnnw. Wedi hanner awr o gyfweliad gyda’r newyddiadurwr Karen Price, dewis i ganolbwyntio ar yr elfen ieithyddol wnaeth Karen yn ei herthygl, gan agor y stori gyda’r sylw dadleuol, (wedi’i gipio o’i gyd-destun ehangach), y dylai’r Theatr Genedlaethol ymestyn eu harlwy i gynulleidfaoedd di-gymraeg, os am barhau.

Cafwyd trafodaeth agored ac iach iawn am yr elfen ieithyddol, a Daniel yn cyfeirio at lwyddiant cynhyrchiad Sherman Cymru o ‘Llwyth’ yn ddiweddar, ble y llwyddodd Dafydd James i daro tant ieithyddol newydd , ffres a chyfoes.

“Rhaid i’r iaith dyfu’n naturiol o gynnwys y ddrama” oedd sylw Sharon Morgan, gan gyfeirio at ei chyfieithiad o ddrama Ed Thomas, ‘House of America’ sy’n cael ei gynhyrchu’r wythnos hon gan y Theatr Genedlaethol o dan y teitl ‘Gwlad yr Addewid’. Wedi gweld y cynhyrchiad, a chlywed y cyfieithiad godidog, mae’n rhaid imi gytuno â Sharon, gan fod y Saesneg sy’n cael ei gynnwys ar ddiwedd y ddrama yn gwbl, gwbl berthnasol i’r cyd-destun, wrth i’r ‘Gweni’ a ‘Boio’ gael eu boddi yn y nelfrydau cymeriadau Jack Kerouac.

Ond roedd yma bryder hefyd, gydag Elen ap Gwynn yn ein hatgoffa am y frwydr a fu i sefydlu’r Theatr Genedlaethol drwy gyfrwng y Gymraeg, saith blynedd yn ôl. Poeni y byddai unrhyw gyd-weithio posib gyda’r National Theatre Wales, neu’r llwybr dwyieithog, yn agor pob math o ddrysau tuag at uno’r ddau gwmni, oedd ei sylw.

Fe barhaodd Daniel drwy osod y cyd-destun, drwy ofyn yn gynnil os y dylid glynu at y strwythur gwreiddiol o fod yn gwmni ‘teithiol’ a ‘prif ffrwd’?. Fe gyfeiriodd at yr elfen o gyffro a ddaeth yn sgil y National Theatre Wales, a’u patrwm syml o gynhyrchu amrywiaeth o gynyrchiadau llai, mewn lleoliadau tu allan i furiau’r theatr draddodiadol. Fe soniodd am Sherman Cymru, gan holi os mai o’r stabl honno y dylai’r holl sgwennu ‘newydd’ gael ei ddatblygu, yn sgil eu llwyddiant diweddar gyda’r ddrama ‘Llwyth’?. A’r sylw mwyaf diddorol, os mai ‘cynhyrchydd’ ynteu ‘cyfarwyddwr’ a ddylid ei benodi, er mwyn gwireddu’r freuddwyd?

Roedd yma ddigonedd o gwestiynau i’w gofyn, a Chyngor y Celfyddydau yn amlwg yn aros yn eiddgar am adroddiad y Bwrdd, yn sgil eu cais am greu ymchwiliad i ddyfodol y cwmni. Gobaith yr Athro Williams yw i fedru cyflwyno’r adroddiad i Fwrdd y Theatr ym mis Medi, er mwyn iddynt hwythau wedyn ateb cais CCC. Yn y cyfamser, bydd swydd ddisgrifiad yn cael greu i gyd-fynd â’r nod, ac i egluro’r math o rôl newydd fydd ar gael i arwain y cwmni tua’r dyfodol.

Er pa mor iach oedd y drafodaeth, does dim dwywaith bod gan y Theatr Genedlaethol dasg a chyfrifoldeb enfawr i’w gyflawni. Allwn ni drafod hyd Ddydd y Farn, fel y digwyddodd wrth sefydlu’r cwmni yn 2003. Y bobol a’r penodiad cywir sy’n holl bwysig. Y gallu a’r weledigaeth. Rhaid bod yn sicr o’r safon, yn agored ein meddyliau, yn fentrus ac yn gyfoes. Chaiff pawb ddim mo’u plesio, ar y cychwyn efallai, ond o ganfod y map cywir, o ‘yrru’r car yn ofalus, synnwn i ddim na fydd modd i ddenu llawer mwy i ddilyn ac i wireddu’r freuddwyd.

Bydd adolygiadau llawn o ddramâu’r Ŵyl i’w gweld dros yr wythnosau nesaf.